EĞİTİMCİ YAZAR  

İHSAN YALÇINKAYA'NIN DERLEDİĞİ KÜLTÜR AKTARIMI

ASLANBEYLİ’DE KAĞNI

Köyün kültürel yapısına ve ekonomik işleyişine yön veren ve bir dönemin en önemli nakil aracı olan kağnı; Aslanbeyli köyünün gelişim aşamasının da en somut öyküsü, sosyal kimliğimizin en doğal simgesi, köyümüzün ve civar köylerin öz kültürünün farkına varma yolculuğunun adıdır.

Anadolu’da kabartma resimlerde rastladığımız kağnının geçmişi, Sümerler’de Urak Çağı’na kadar uzanır. Kaynaklarda, Oğuz Kağan’ın bir savaşta elde ettiği çokça ganimetin hayvanların sırtında taşınamaması nedeniyle bir er tarafından kağnının icat edildiği, çıkardığı gıcırtılı sesten dolayı da “kağna” ismi verildiği anlatılmaktadır. Türkçenin bilinen ilk sözlüğü olan “Divan-ı Lügati’t Türk”te Kaşgarlı Mahmut; “kağnı”, “boyunduruk” ve “kayış” sözcüklerine yer vermiş; eski Türk geleneklerini en tabii şekliyle devam ettirmiş Osmanlı Türklerinde kağnı, toplum hayatının her alanında yer edinmiş; en yalın şekliyle doğru tanımını bu dönemde bulmuştur. Ancak kağnı, daha büyük işlevini Kurtuluş Savaşı sırasında göstermiş; kadın ve çocuklardan oluşturulan “Kağnı Kolları” cephede çarpışan askerlere yiyecek ve cephane taşıyarak milleti zafere ulaştırmıştır.

Kağnı; Anadolu insanının yaşamı, üstlendiği vazifeler, ruh hâlleri, fikir yapıları, beklentilerinin keşfi, millî ve yerel hisleriyle bilinmeyen ve yaşanılan devrin tüm izlerini taşır.

Aslanbeyli’de baharla birlikte herkese bir canlılık gelir. Toprak ana bu mevsimde bütün cömertliğini sunar insanlara. Avludaki kağnının altında yeşeren otlar ve kağnı tekerlerinin kenarlarında açmaya çalışan çiçekler, mis gibi kokularını yayar etrafa. Kağnının üzerine dizilen kuşlar, en ahenkli sesleriyle özgürce kanat çırpar gökyüzüne. Çocuklar, çiğdem devşirmek için karın terk ettiği yamaçlara koşar; anneler, kızlar tarlalarda bir yandan yemlik toplarken bir yandan da kışa kadar kağnıyla çalışacakları günlerin muhasebesini yaparlar. Babalar, geleceği müjdeleyen umut dolu bugünlerde kağnılarıyla bolluk ve berekete yelken açmaya hazırlanır. Güneş, tabiata en içten selamını verir; börtü böcek uyanır. Herkesi bir iş telaş alır bu mevsimde.

Her yörenin coğrafi yapısı, iklim durumu ve iktisadi şartlarına göre imal edilmiş kağnı; Aslanbeyli’de dededen babaya miras, el emeğiyle ağaca şekil veren zanaatkârların göz kamaştırıcı tasarım ürünüdür.

Toprağa kar düşünceye kadarki sürede köylüye hizmet edecek kağnı için ayrı bir bakım ve onarım gerekir. Kağnının tekerlekleri katranlanır, çemberi sıkılır, mazının üstüne oturan kağnı dişleri kontrol edilir, kış boyunca tavuk tüneği olarak kullanılan iç ve dış cerekleri temizlenir, eskiyen tahtaları yenilenir, boyunduruk ve zevle takımı gözden geçirilir, kayışı yağlanır, dayağın zinciri ve asası perçinlenir… Velhasıl tüm parçalar bir bütünlük içerisinde koşuma hazır hâle getirilir.

Kışı ahırda hareketsiz geçiren öküzlerin, kağnıya koşularak köyün dışına çıkarılmak suretiyle hamı alınır. Tosunlar sahibine zorluk çıkarsa da öküzler uysaldır ve hiçbir işi zorsunmaz. Kağnıya koşulduklarında bazen bir yaşlının, bazen bir kadının, bazen de bir çocuğun peşinde başkaldırmadan yolu hizalar gider. Sesle disipline daima riayet eder: “Oha!” dersin durur, “Dah!” dersin yürür, yoldan dışarı çıkmaz. Zifirî karanlıkta dahi yolunu şaşırmaz. Öküzlerin hızlı gitmesini sağlayan uzun çubuk “meses” ve ucundaki sivri demir “midit”, zorda kalınmadıkça kullanılmaz. Öküzlerin sırtına sopayla vuran köylüler çok kınanır.

Yeme, içme, uyku ve uygun olmayan davranışlar için kullanılan öküz metaforu; bütün gücünü taşıdığı yüke vererek hiçbir şartta sahibini yolda bırakmayan bu vefalı hizmetkâr hayvanlara yönelik en büyük haksızlık ve hakaret olsa gerek.

Kağnının, sahibinin ve kağnıyı çeken öküzün en meşakkatli yolculuğu; yayladan köye odun taşımaktır. Büyük bir çaba sonucu dağlardan kesilen kuru odunlar, toplanan kıymıklar, sökülen kütükler yayla evlerinin önüne getirilerek istif edilir.

 Yayladan köye dönüş, köyden yaylaya gidiş kadar neşeli değildir. Yol boyunca orman muhafaza memurlarıyla -namıdiğer kolcularla- karşılaşma korkusu, köye götürülmek üzere kağnıya yüklenen her odun parçasıyla birlikte bir telaşa, bir derde, bir kaygıya dönüşür. Akşamdan hazırlanan ve arka arkaya dizilen kağnıların ömür tüketen yolculuğu, gece yarısı çay kenarına inince başlar.

Tozlu ve kıvrımlı yollardan ağır ağır ilerleyerek Keltepe Yaylası’nın hizasındaki yolun yüksek kayalıkları üzerinden geçerken bir sağa, bir sola savrulan kağnılar; yürekleri ağza getirir. Yolculukta verilen bu ilk sınavın kazasız atlatılmasının ardından Alma Çatı’nın düzlüğüne varılması, herkese rahat bir nefes aldırır. Tatlı Oluk’u geçip Mezgitli’nin kan kırmızı topraklarla kaplı tümsekli yolları katedilirken Doğruca yokuşuna yaklaşıldıkça artan kolcu korkusu ile çarıklı ayaklar birbirine dolaşır. Çatlak eller titremeye, soluk yüzler daha da sararmaya başlar. Göğüs kafesleri daralır, ses boğazdan çıkmakta zorlanır. Kağnı sahipleri birbirlerinin değil, öküzlerinin gözünün içine bakarlar. Canlardan can gider. Bu bakış, ya kolcuyla anlaşıp yola devam etmenin ya da öküzün, kağnının, odunun el konulmak suretiyle haraç mezat satılacağı endişesini taşıyan gözlerin bakışıdır.

Kağnı konvoyu, Doğruca’nın eğri büğrü yokuşunu çıkıp bir süre ilerledikten sonra rampa aşağı hızlanıp Artmağın Boğazı’na yaklaştığında her ne kadar dağların arasında izini kaybettirme hissi belirse de kolcunun, eskimiş pantolonun paçasından ya da yamalıklı ceketin ucundan yakalayacağı kabusunu hâlâ hiç kimse üzerinden atamamıştır. Dağ taş aşılarak gelinen Seki’nin döleği, herkes için bir “Ya Rabbi şükür!” alanıdır. Geçilen dağ aralarından ses duyulmasın diye sık sık yağlanan mazıyı da artık yağlamaya gerek kalmamıştır. Yağsızlık, kağnıların daha da cızıldamasına neden olmuş, sesler birbirine karışmış, köye yaklaşan kağnının yanık cızıltıları köyden duyulur hâle gelmiştir.

Her kağnının kendine mahsus bir sesi vardır. Çalık Mustafa’nın kağnısının sesi ayrı, Kınalının Oğlu’nun kağnısının ayrı, Bebeğin Mustafa’nın kağnısının ayrı, Bekir Hoca’nın kağnısının ayrı, Abdullah Çavuş’un kağnısının sesi ayrıdır. Uzaktan, her birinin melodisi farklı olan kağnının kime ait olduğu Aslanbeyli köylülerince tek tek bilinir. Birlik ve beraberlik duyguları içerisinde gönül gönüle yapılan yolculuk sonrası köye ulaşan odun kağnıları sayesinde etrafı bir sevinç kaplar.

Kağnıyla ilgili işler bitmez bizim köyde. Tarlaya kül götürülür. Duvar örmek, ev yapmak için taş getirilir. Biçilip kurutulan çayır, deste edilen yonca, yığın hâline getirilen otlar, sap, saman… hepsi, çeten kurulan kağnı ile taşınır. Ev sıvası için toprak taşımadan, fıçı ile su taşımaya; kaynatılacak bulgurun taşınmasından; öğütülecek unun değirmene, tohumun tarlaya ulaştırılmasına kadar her hizmette kağnı vardır. Çalışmaların azıcık aksaması, köyde alay konusu olmak demektir. İşlerin kolay yürümesi için öküzlerle arkadaş olmak, hatta kardeş olmak   gerekir. Bu hayvanlara gözünün içi gibi bakılır. Evin öküzünün hastalanması, evdeki tüm aile bireylerinin de âdeta hastalanması demektir.

Düğünlerde kız almaya gidilirken oğlan evinin seğmeninde bariyer olarak kullanılan kağnı, tekerlemelerde bayrak sorusu olarak çıkar karşımıza: Dağdan gelir dak gibi/Kolları budak gibi/Eğilir su içmeye/Bağırır oğlak gibi. Türkülerimize ve ağıtlarımıza işlediğimiz kağnılar, deyim ve atasözlerimizde de içerdikleri önemli mesajlarla dile gelir: “kağnı gibi gıcırdamak”, “kağnı gibi gitmek”, “Ağustosta yatan öküz zemheride büğelek tutar”, “Kağnı devrilince yol gösteren çok olur”, “Kağnısı cızıldayanın göbüne binmek”,"Öküz öldü ortaklık bozuldu", “ Kağnı gider ama kayış ne çeker”…

Tahammül gücü zorlanan anaların “Zevleyi elime bir alırsam…” diye başlayan uyarı sözlerinden “Oha var öküz durdurur, oha var zevle kırdırır” şeklinde üsluba dikkat çeken özlü sözlere kadar oluşturulmuş toplumsal söylemler; günümüz eğitimcilerini de pedagojik yaklaşım sergilemeye davet eder.

Bir zamanlar görünüp sonra kaybolan yıldızlar misali belli yaştaki insanlar için bir dönemin hatıralarını süsleyen kağnılar; sanayileşmede her geçen gün mesafe kaydeden ülkemizde makinenin girmediği yerlerde ender görülüyor olsa da günümüzde müzeleri, otelleri, mağazaları, çiftlikleri ve iş yerlerini süslemekte, gelişen teknolojiye rağmen adından her fırsatta söz ettirmektedir. Şu an köylerde ahır ve samanlık köşelerinde dam ağacı olarak bir komutla görev almaya hazır kağnılarımız, gönül coğrafyamızdaki rengini kaybetmemiş olup bir dost selamıyla teselli bulan insanımızın kültürde birlik sağlama içtenliğine katkı sunmaya devam etmektedir.

                                                                                                                        İhsan YALÇINKAYA

                                  Eğitimci/Yazar